HELUSZ: miejscowość położona jest w województwie podkarpackim, powiecie jarosławskim, oddalona ok. 30 km od Jarosławia, 20 km od Przemyśla i 17 km od Dynowa. Kilkanaście gospodarstw tego przysiółka ulokowanych jest przy drodze powiatowej w okolicy wzniesienia 391 m. n.p.m. zaliczanego do Pogórza Dynowskiego a spływające zeń cieki wodne są zlewiskami rzeki San od południa i rzeki Wisłok z północy. Niecodziennym jest to, że mała społeczność przysiółka Helusz rozdzielona jest na dwie nierówne części: wschodnią ­należącą do wsi Wola Węgierska (gmina Roźwienica) i zachodnią, wchodzącą w skład wsi Kramarzówka (gmina Pruchnik). Historia tego wyjątkowego miejsca wpleciona została podobnie jak jego niecodzienne położenie z okolicznymi miejscowościami położonymi w bliskiej odległości: Babic, Jodłówki, Kramarzówki, Krzywczy, Pruchnika, Skopowa, Średniej, Tuligłów, Węgierki, Woli Węgierskiej. Helusz to teren o wyjątkowych właściwościach uzdrowiskowych i klimatycznych. W lecie panują tu doskonałe warunki do uprawiania turystyki pieszej, (leży na znakowanym szlaku turystycznym zielonym wiodącym z Dynowa do Przemyśla), znakowanej trasie rowerowej koloru czerwonego (szlak Euroregionu Karpaty), natomiast w zimie, dzięki wspaniałemu mikroklimatowi, zapewnia świetne warunki dla uprawiania narciarstwa biegowego czy zaprzęgowych kuligów. Miejscowość charakteryzuje się piękną rzeźbą krajobrazu Pogórza Dynowskiego z najwyższym wzniesieniem Bukowy Garb 526 m n.p.m. i miłą oku szachownicą pól i lasów. Helusz na przestrzeni wieków zamieszkiwali Polacy dochodzący na praktyki religijne do parafialnego kościoła w Pruchniku (w okresie powojennym do kościoła w Kramarzówce) i Rusini obrządku greckokatolickiego uczęszczający do cerkwi parafialnej w Skopowie lub cerkwi w Kramarzówce, oraz społeczność żydowska, która posiadała własne domy modlitwy i prowadziła przydrożną karczmę. Materialnymi zabytkami Helusza są jedynie zachowane małe miejsca kultu (kapliczki i krzyże przydrożne), które przetrwały nawałnice dziejowe, oraz drewniany budynek Ośrodka Formacyjno-Wypoczynkowego Domowego Kościoła NAZARET-HELUSZ.

Na terenie Helusza dostępne są:

kapliczka naziemna Matki Bożej z I połowy XX wieku, oddalona ok. 300 m od ośrodka w kierunku południowym przy drodze gminnej i szlaku turystycznym zielonym, 100 m od sklepu spożywczego, (data prezentowana na frontonie kapliczki jest mylna). Kapliczka jest murowana, o wtórnym kształcie, ufundowana została w nieznanej intencji przez mieszkańca Helusza ­Piotra Ciołka zm. w 1951 r. Przez szereg lat przy kaplicy mieszkańcy i goście ośrodka śpiewali majówki. W 1998 r. remont kapliczki przeprowadziła bliska rodzina fundatora. Podczas remontu zatracono pierwotny wygląd. Potrzebne fundusze oprócz rodziny przekazała Józefa Niemska z Tuligłów (d. mieszkanka ośrodka w Heluszu). We wnętrzu na stoliku ustawiona jest gipsowa figurka Matki Bożej oraz zawieszone stosowne obrazki religijne. Obecnie kapliczką opiekuje się wnuczka fundatora, Anna Wrąbel z rodziną. Relację przekazał Jan Jasiłek z Helusza.

kapliczka nadrzewna: Święta dziupla, usytuowana jest po lewej stronie drogi powiatowej do Kramarzówki 200 m. od ostatnich zabudowań, kierunek północny, skraj lasu leśnictwa Borowiec oddział 148 c. Kapliczka w typie skrzynkowym, ulokowana jest w konarach rosnącej sosny tworzącej dziuplę. Wnętrze drewnianej skrzyni mieści rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego wraz
z adorującymi Go postaciami aniołów, nieznanego autora ani fundatora. Wiadomym jest, że kapliczka leśny ślad wiary istniała przed 1900 r., na tym terenie porastał las. W okresie międzywojennym spółka żydowska wycięła las, pozostawiając samotne drzewo sosny z kapliczką w jej żywotnych trzech odnogach wyrastających z jednego pnia. Jedną z nich, jako smolny materiał żołnierze Armii Czerwonej odcięli na opał i z pewnością podobny los spotkał by następne, gdyby nie stanowcza interwencja mieszkańców Helusza. Ich prośba została wysłuchana i przy dobrym humorze dowódcy sowieckich żołnierzy sosna z cenną kapliczką uratowano. Po zakończeniu działań wojennych grunty orne przejęły Lasy Państwowe, które zalesiły teren wokół samotnie rosnącej sosny a las uzyskał nazwę Karczunek. Prace stolarskie przy kapliczce skrzynkowej wykonuje Edward Mróz, a od szeregu lat świeże kwiaty przynosi do kapliczki mieszkanka Helusza Anna Pęcak, podobnie jak Jej zmarła matka, Stanisława Maksyśko. Relację przekazała Anna Pęcak ur. w 1934 r.

krzyż przydrożny: z drzewa dębowego (po prawej stronie drogi powiatowej do Skopowa, posesja prywatna rodziny Wrąbel). Fundatorem krzyża w I połowie XX w. był mieszkaniec Helusza, Piotr Ciołek zm. w 1951 r. Intencja jego postawienia na terenie prywatnym nie została odgadnięta. Mocno zniszczony krzyż zastąpiono nowym, który ufundowała rodzina Wrąblów. W miejscu skrzyżowania belek usadowiona jest skrzynkowa kapliczka z figurką Matki Bożej. Terenem przy krzyżu opiekuje się wnuczka fundatora Anna Wrąbel, która przekazała relację.

krzyż przydrożny: Oazowy, wykonany z metalu, (po prawej stronie drogi powiatowej do Skopowa, przy końcu przysiółka). Początkowo z drzewa brzozy, ustawiony przez pierwszą grupę oazową Ruch Światło Życie z ośrodka w Heluszu prowadzoną przez ks. Jana Bździkota w 1998 r. Z czasem drewniany krzyż z inicjatywy mieszkańców zastąpiono metalowym, przed którym w maju śpiewane są majówki.

Okolica Helusza:

Teren objęty zasięgiem przewodnika to obszar części sąsiadujących ze sobą gmin: Pruchnik, Roźwienica i Krzywcza, które mogą przybyszowi dostarczyć wielu atrakcji turystycznych. Turysta pieszy może w ciągu krótkiego czasu oglądnąć cztery prehistoryczne kurhany (między Heluszem a Średnią), wzmocnić się duchowo odwiedzając Sanktuaria Maryjne w Jodłówce, Tuligłowach czy d. cerkwie obrządku greckokatolickiego (Babica, Hawłowice, Kramarzówka, Krzywcza, Skopów, Wola Węgierska). Jedyną placówkę kulturalną rangi muzealnej posiada Muzeum Parafialne w Pruchniku udostępniające zbiory m.in. dotyczące Syna ziemi pruchnickiej bł. ks. Bronisława Markiewicza oraz Galerię pod gontem. Miłośnicy turystyki konnej mile mogą spędzić czas na przejażdżkach konnych i zaprzęgowych w ośrodkach i stadninach (Hawłowice, Jodłówka Góra, Kramarzówka). Dla wędkarzy czekają czyste rzeki pełne ryb m.in. czysta ekologicznie wstęga Podkarpacia, rzeka San, jak i kilka mniejszych zbiorników wodnych. Zapaleni myśliwi w okolicznych lasach dwóch Nadleśnictw Krasiczyna i Kańczugi z bronią myśliwską lub z obiektywem aparatu fotograficznego mogą dokonywać bezkrwawych łowów. Smakosze win ubogacą swe podniebienie nektarem bogów dwóch winnic w Woli Węgierskiej, jak i słodkich miodów pasiek ekologicznych Chorzowa, Woli Węgierskiej. Krajobraz Pogórza Dynowskiego ubogacają kapliczki i krzyże przydrożne z XIX i XX w., zabytkowe domy i zagrody o charakterystycznej architekturze i zabudowie, w szczególności budownictwo małomiasteczkowe w Pruchniku, leżącym na Szlaku architektury drewnianej. W zwiedzaniu okolicy dla pieszego turysty pomocne będą wytyczone i oznakowane szlaki turystyczne (Oddział PTTK Przemyśl):

­– zielony: (kierunek ­- wschód) – ­Helusz­ – kurhany­ – Średnia (wieś) ­- 1.15 (powrót 1.10)­ – Bukowy Garb 526 m n.p.m. – ­0.25 (powrót 0.20) przez Karczmarową 408 m. m n.p.m. – Łętownię do Przemyśla 4.30,
kurhany – położone w kompleksie leśnym Średnia Nadleśnictw: Kańczuga (gmina Krzywcza) i Krasiczyn (gmina Roźwienica), w niedalekiej odległości od szlaku turystycznego koloru zielonego między Heluszem a Średnią wsią. Stanowią pozostałość zrekonstruowanych 4 stanowisk starożytnych mogił kultury ceramiki sznurowej (epoka neolitu), oraz kultury mierzanowickiej (wczesna epoka brązu). Kurhany datowane są na 2450 lat przed Chrystusem i wiążą się z ludnością pasterską zamieszkujący dorzecze Wisły, górnego Dniestru i Bugu. Dojście szlakiem zielonym z Helusza (1.00) lub ze Średniej wsi (0.15)

(kierunek ­- zachód) – ­Helusz –Podlas­ – Połanki Skopowskie – ­Patryja 438 m n.p.m. – ­1.10 (powrót 1.00) ­- Hucisko Nienadowskie – ­Bachórz do Dynowa 5.00,

­– żółty: Pruchnik –Przylaski – ­0.25 (powrót 0.20) – Osiny – Kąty, zejście ze szlakiem zielonym – ­0.50 (powrót 0.30) wraz ze szlakiem zielonym 0.15 do Nienadowej ­- 0.25 do Dubiecka 0.55 (powrót 0.40)

Wycieczki rowerowe znakowane kolorem czerwonym (szlak Euroregionu Karpackiego):

­- kierunek wschód -­ Helusz ­- Wola Węgierska (3 km) – ­Węgierska (4 km) –Chorzów (2 km) – przez Rokietnicę – Chłopice ­- Kidałowice do Jarosławia (19 km)

­- kierunek północ ­ Helusz ­- Kramarzówka 3 km – Osiny – Jodłówka Góra 13.7 km – Jodłówka 3 km ­- Pruchnik Hawłowice 5.8 km – Cząstkowice – Zarzecze – Cieszacin Wielki –Jarosław (29 km)

Proponowane trasy nieoznakowane :

  1. Z Helusza za znakami czerwonymi przez Kramarzówkę – Pruchnik szkołę, następnie bez znaków przez ­Poprzeczkę ­ Jodłówkę -­ Jodłówkę Parcelacja -­ Pruchnik miasto­ – Korzenie Góra Iwa 406 m. n.p.m. ­- Snopkowa Góra­ (ponownie trasą znakowaną kolorem czerwonym przez Kramarzówkę do Helusza,
  1. Z Helusza za znakami koloru czerwonego kierunek wschód (po prawej osuwisko ziemne i źródło siarczanowe) ­- Leśnictwo Borowiec­ – Wola Węgierska­ (drogą gminną do parkingu u podnóża grodziska Borusz­ – powrót do Węgierki (po prawej odkrywka skalna), dalej dwie winnice – Resztówka (zachowana baszta cylindryczna, spichlerz, założenie dworskie) ­- Pruchnik miasto­ – drogą leśną przez kompleks leśny Borowiec, kapliczka Matki Bożej Leśnej Ave Maria – Góra Śliwna 364 m n. p. m. – Helusz

kapliczka Matki Bożej Leśnej­ – znajduje się w kompleksie leśnym Borowiec oddział 142 a, Nadleśnictwo Kańczuga (gmina Pruchnik) przy drodze z przysiółka Korzenie a Wolą Węgierską. Wybudowana została w 1905 r., jako przydomowa świątynia dla mieszkańców osady i leśniczówki Borowiec. Przez swe położenie była dwukrotnie spalona. Podniesienie ze zgliszcz postawili sobie za cel nadleśniczy Julian Wojcik i leśniczy Paweł Orzechowski. Kaplica posiada konstrukcję drewnianą, we wnętrzu ołtarz z wizerunkiem Matki Bożej idącej przez las, (obecnie kopia obrazu Ave Maria Piotra Stachiewicza). Kapliczka -­ mimo że nie istnieje osada ludzka ­- to po stosownym odnowieniu przypomina o historii tego miejsca sprzed lat, a jednocześnie stanowi wciąż żywe miejsce kultu. Obok kaplicy znajduje się łom piaskowca z tablicą poświęconą zmarłemu nadleśniczemu Jerzemu Hubickiemu. Poświęcenia kaplicy i odsłonięcia łomu dokonali 4 XII 2009 r. ks. Józef Ciekliński proboszcz parafii Węgierka oraz ks. Tadeusz Gramatyka duszpasterz leśników.

  1. Z Helusza (kierunek południowy) – Skopów – Babice -­ Babicka Góra 326 m n.p.m. – ­Polanki­ – Polanki Skopowskie – Kramarzówka Górna­ – Kramarzówka –Helusz.
  1. Z Helusza­ – kierunek wschodni Wola Węgierska droga leśną na południowy wschód ­ – kurhany ­- Średnia (punkt widokowy) ­- Średnia wieś­ – Wola Krzywiecka – Krzywcza – Ruszelczyce­ – Skopów­ – Helusz.

Propozycja wycieczek samochodowych:

Helusz – Kramarzówka ­- Pruchnik – Hawłowice – Roźwienica -­ Zarzecze –Cieszacin Wielki – Jarosław ­- Chłopice­ – Boratyn – Rokietnica – Tuligłowy – Węgierka ­ – Wola Węgierska ­ – Helusz.

Helusz – Skopów ­- Babice – Nienadowa – Dynów – Kańczuga – Pruchnik – Helusz.

Helusz – Skopów – Krzywcza – Korytniki – Krasiczyn – Prałkowce – Przemyśl­ – Wapowce – Skopów – Helusz.

Babice: wieś (dawniej miasteczko) położona w gminie Krzywcza, powiat przemyski, nad rzeką San, oddalonej od Helusza 6 km. Pierwsza informacja o niewielkiej osadzie pochodzi z 1389 r. W 1484 r. osada otrzymała prawa miejskie na prawie magdeburskim. Miasto należało do rodu Kmitów. W 1745 r. w miasteczku mieszkało ok. 40 Żydów, którzy należeli do gminy wyznaniowej w Krzywczy. W układzie zabudowy prostokątnego rynku zachowały się zabytkowe kamienice z XIX w. Dla turystów wykonana została w latach 2007-2008 – Ścieżka Historyczna Babic – Śladami Przeszłości o 5 przystankach.

Co warto zobaczyć:

– kościół rzymskokatolicki pw. Świętej Trójcy, parafialny, murowany, późnobarokowy z 1794 r. W ołtarzu głównym łaskami słynący obraz Matki Bożej Babickiej, ambona w kształcie łodzi. Przy świątyni plebania późnobarokowa z 1880 r. i dwie murowane dzwonnice z XIX w.
– cerkiew greckokatolicka filialna pw. Zaśnięcia Bogurodzicy z 1839 r. drewniana (d. filialna, parafii Skopów) z osobno stojącą drewnianą dzwonnicą. Cerkiew od lat nie użytkowana, bez wyposażenia, w katastrofalnym stanie.
– zespół dworski z XIX w. z parkiem krajobrazowym
– kapliczka św. Krzysztofa murowana z 1794 r. przy trasie nr 880, w pobliżu taras widokowy na pradolinę rzeki San.

Hawłowice: wieś oddalona 2 km na północny wschód od Pruchnika). Powstanie wsi datuje się na I połowę XIV w. Już w XV w. rozróżniano Hawłowice Dolne i Górne. Podział ten wynikał z topografii wsi jak i przynależności do różnych właścicieli, którzy mieli swe dwory otoczone pięknymi parkami. Hawłowice zamieszkiwane były w większości przez Rusinów obrządku prawosławnego i należały do Pruchnickich i Rozborskich. Hawłowice Dolne były w posiadaniu rodziny Dworskich, zaś Hawłowice Górne stanowiły własność rodziny Wolskich. Mimo, że granicę wyznaczał bezimienny potok, to do współczesnych czasów zachowały się tyko pozostałości dwóch zespołów podworskich z nielicznie zachowanym drzewostanem. W Hawłowicach Górnych dwór został całkowicie zniszczony, ocalały częściowo sędziwe dęby, lipy, jesiony, aleja kasztanowa, jako resztki parku krajobrazowego z XIX w., grobla ze stawami oraz oryginalna budowla XVI w. mylnie określana i powielana przez różnych autorów zborem ariańskim. Ten niezwykle tajemniczy obiekt pełnił różne funkcje, co przy częstych remontach i przeróbkach nie wpłynęło na jego kondycję. Prace archeologiczne prowadzone w latach 2003-­2004 wykazały, że lamus był początkowo dworem wieżowym pochodzącym z przełomu XV/XVI w. Na terenie zespołu dworskiego w Hawłowicach Dolnych zachował się murowany klasycystyczny dwór z I połowy XIX w. wybudowany przez Wojciecha Dembińskiego. W otoczeniu przetrwał park krajobrazowy z XVIII w. z okazałym drzewostanem. Założenie dworskie, obecnie będące w rękach prywatnych, zostało gruntownie odrestaurowane. Właściciel prezentuje dla odwiedzających kolekcję powozów i sań. Dodatkowo funkcjonuje Ośrodek Jeździecki, stadnina koni oraz Gospodarstwo Agroturystyczne. W Hawłowicach urodzili się: – Aleksander Henryk Dworski herbu Prus, polityk konserwatywny, działacz społeczny, doktor prawa, działacz wielu organizacji, Jerzy Mazur, kapłan; od 1979 r. biskupem pomocniczym administratury apostolskiej Azjatyckiej Części Rosji na Syberii z siedzibą w Irkucku. W 2003 r., został mianowany przez papieża Jana Pawła II biskupem diecezji ełckiej.

Co warto zobaczyć:

­– kościół rzymskokatolicki pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, filialny, parafia Pruchnik. Kamień węgielny wmurowany 11 VII 2007 r. ­ – kościół filialny pw. Przemienienia Pańskiego, parafia Pruchnik, drewniany, (d. cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia NMP), użytkowany jedynie 6 VIII w dzień odpustu. Cerkiew zbudowano w 1683 r. a gruntownie przebudowano w 1863 r. (zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem parafii). Na przykościelnym cmentarzu zachowało się kilka kamiennych nagrobków z zapisanymi cyrylicą nazwiskami zmarłych, ­ – zespół dworsko­-parkowy z XIX w. a w nim ­- lamus dworski (skład) murowano – drewniany. Obiekt posiada podcienia wsparte na 12 drewnianych kanelowanych słupach zdobionych ornamentem sznurowym. Wewnątrz lamusa zachowały się malowidła ścienne przedstawiające m.in. herb rodzinny Broniowskich –Tarnawa. Są to najstarsze, zachowane dotąd, świeckie malowidła ścienne w Polsce południowo­-wschodniej.

Jodłówka: wieś oddalona 10 km na północny zachód od Helusza. Wieś położona jest wzdłuż doliny potoku Jodłówka, oraz na malowniczych wzniesieniach Pogórza Dynowskiego, min. stoku Mechowej Góry (447 m). Ziemia tej wsi jest zasobna w złoża gazu ziemnego, stąd liczne szyby.
W XIV w. aktach grodzkich znajduje się wzmianka o lokowaniu wsi Jodłówka vel in Skokowa. Od 1 połowy XV w. wieś wchodziła w skład dóbr rodu Pruchnickich herbu Korczak i ich spadkobierców. Na początku XVII w. Jodłówka była własnością Anny z Pileckich Kostkowej, a w 1651 r. maksymiliana Aleksandra Trzcińskiego. Wieś od początku swego istnienia posiadała znaczny odsetek ludności ruskiej, dlatego funkcjonowała cerkiew filialna obrządku greckokatolickiego parafii Rozbórz, zaś ludność wyznania rzymskokatolickiego należała do parafii Pruchnik. Cerkiew filialna została rozebrana w drugiej połowie XIX w. Na początku XX w. wieś znajdowała się w posiadaniu Władysława Bieniowskiego i była jego własnością do II wojny światowej. W okresie międzywojennym dokonano parcelacji obszaru dworskiego. Całkowita dewastacja zespołu dworskiego nastąpiła w 1945 r. Według legendy …na wzgórzu Góry Maryi, w pobliżu źródła wisiał na starej wierzbie obraz Matki Bożej. Obok w ubogiej chatce mieszkała wdowa z jednym synem. W czasie żniw dziecko pozostawione w bruździe zostało ukąszone przez żmiję. Zrozpaczona matka zaniosła dziecko przed obraz i obmyła ręce i twarzyczkę, wcześniej zawołała… O Maryjo ratuj mego synka… Maryjo pociesz nieszczęsną matkę.. Matka Boża wysłuchała prośby, jej dziecko zostało uzdrowione a wieść o tym rozniosła się po okolicy. Początkowo wybudowano drewnianą kaplicę w której umieszczono cudowny obraz i odprawiano Msze św. W 1724 r. bp Krzysztof Jan Szembek powołał specjalną komisję do zbadania doznanych łask i cudów. W 1782 r. proboszcz Pruchnika ks. Tomasz Brzezicki wybudował murowaną kaplicę, gdzie ulokowano łaskami słynący obraz Matki Bożej. W 1864 r. ks. Antoni Gierad wikariusz z Pruchnika rozpoczął budowę obecnego kościoła filialnego na wzgórzu obok kaplicy, którego poświęcenie nastąpiło w 1871 r. Świątynia konsekrowana została w 1907 r. przez bpa Józefa Sebastiana Pelczara. W czasie działań wojennych kościół został rozbudowany, uzyskał polichromię autorstwa artysty­malarza Stanisława Szmuca z Wysokiej Łańcuckiej.

Co warto zobaczyć:

­- zespół kościelny­ kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia, parafialny. Świątynia neogotycka, posadowiona na wzniesieniu w otoczeniu kaplic i wiekowych drzew. W centralnej części głównego ołtarza znajduje się cudowny obraz przedstawiający Matkę Bożą trzymającą na lewym ręku Dzieciątko Jezus. Przekazy informują, że wizerunek ten jest XVII w. kopią obrazu Matki Bożej z Sokala (obecnie Ukraina) i namalowany został przez anonimowego malarza (zapis w aktach wizytacyjnych ks. bpa Wacława Hieronima Sierakowskiego w 1744 r.) Drugą wersję przekazał ks. Pawłowski pierwszy proboszcz i organizator parafii, twierdząc, że obraz przybył z polskim rycerstwem z zamku Herburtów w Dobromilu (obecnie także na Ukrainie) w czasie wojen kozackich i tatarskich. Biorąc pod uwagę niezliczone łaski i cuda, jakich wierni doznawali, koronacja obrazu nie był możliwa z różnych przyczyn. W wyznaczonym nowym terminie koronacja odbyła się 31 VIII 1975 r. przez metropolitę krakowskiego ks. Karola Wojtyłę, który uroczyście nałożył korony na święty wizerunek Matki Bożej Pocieszenia zwanej Jodłowską Panią, (tablica pamiątkowa na ścianie zewnętrznej świątyni). Ustanowione zostało Sanktuarium z tytułem Matki Bożej Pocieszenia. Pod osłoną nocy 21 X 1987 r. tzw. ”nieznani sprawcy” skradli korony z głów Maryi i Jezusa. 2 VI 1991 r. ponownie Karol Wojtyła (już jako papież Jan Paweł II ) dokonał rekoronacji
w Rzeszowie podczas IV pielgrzymki do Ojczyzny (tablica pamiątkowa na ścianie Sanktuarium). Na placu kościelnym: kościółek z 1782 r. (obecnie kaplica)­ – kapliczka nad źródełkiem XVIII­ w. wewnątrz ocembrowana studnia z wodą i polichromia mówiąca o zdziałanych cudach.

Kramarzówka: wieś położona w dolinie rzeki Mleczki, 3 km na północ od Helusza. Kramarzówka posiada swoisty klimat z racji swego położenia
w osłoniętej dolinie przy bogactwie okolicznych lasów, dający doskonałe warunki wypoczynku. Wieś posiadała odrębną osadę zw. Prosnów, która tworzyła Kramarzówkę Dolną. Z czasem została wchłonięta, tworząc nazwę Kramarzówka. W XV w. należała do Pruchnickich a zamieszkała w większości była przez ludność obrządku wschodniego. W 1790 r. grekokatolicy wybudowali kamienno ceglaną cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Katolicy obrządku rzymskokatolickiego mieli swój drewniany kościół parafialny wybudowany i poświęcony w 1921 r. Świątynia nie przetrzymała próby czasu. Po zakończeniu II wojny światowej w 1947 r. w ramach Akcji Wisła, wysiedlono ze wsi ludność ukraińską. Cerkiew greckokatolicką przejęli wierni obrządku rzymskokatolickiego, którzy użytkowali ją do czasu wybudowania nowej świątyni. Murowaną świątynię wybudowano w 2000 r. pw. Opatrzności Bożej, według projektu arch. inż. Romana Orlewskiego. Część wsi Kramarzówka Uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Przemyślu została zaliczona do Przemysko – Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Co warto zobaczyć:

­- kościół rzymskokatolicki pw. Opatrzności Bożej, parafialny, zbudowany w latach 1997­-2000, – ­kościół pw. św. Klemensa i św. Andrzeja Boboli, (d. cerkiew greckokatolicka pw. Podwyższenia Świętego Krzyża). Obecnie świątynia nie użytkowana w której prowadzony jest remont.­ – cmentarz z XIX w. nagrobkami.

Krzywcza: wieś (dawniej miasto) jest siedzibą gminy, położona w powiecie przemyskim, oddalona 12 km od Helusza w kierunku południowo – ­wschodnim. Pierwsze pisane wzmianki o Krzywczy pochodzą z 1353 r. Marcin Krasicki, wojewoda podolski, ufundował murowany kościół, który oprócz funkcji sakralnej wchodził w system obronny miejscowości. W 1911 r. grekokatolicy wybudowali murowaną cerkiew. W dworze krzywieckim rezydentem był pod koniec swojego życia Jan Zachariasiewicz, dziennikarz, poeta i powieściopisarz z Radymna. W latach 1945 -­ 1947 zmniejszyła się znacznie liczba mieszkańców Krzywczy. Było to wynikiem wysiedlania ludności ukraińskiej na Ukrainę Radziecką i na ziemie odzyskane. W okresie okupacji hitlerowskiej, większość żydowskich mieszkańców została wywieziona do getta w Przemyślu. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w 1947 r. cerkiew została opuszczona i zdewastowana. W latach 60­tych XX w. wykorzystywana jako magazyn sprzętu liturgicznego, niszczejących elementów wyposażenia drewnianych cerkwi z okolicy.

Co warto zobaczyć:

­- kościół rzymskokatolicki pw. Narodzenia NMP, parafialny, murowany w latach 1630­-1660, barokowy, konsekrowany w 1760 r. W świątyni znajduje się łaskami słynący obraz Matki Bożej Ormiańskiej. Przy świątyni wolnostojąca dzwonnica z XVIII w. ­d. cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia NMP, murowana z 1911 r. na rzucie podłużnym, trójdzielna, zwieńczona okazałą ośmiopolową kopułą. Wewnątrz brak wyposażenia, nie użytkowana ­- kirkut –cmentarz żydowski z 10 macewami ­- zespół dworski murowany z XVII w. z parkiem krajobrazowym,

Pruchnik: Miejscowość (do 1935 r. posiadała prawa miejskie) położona w dolinie rzeki Mleczki, oddalona od Helusza 11km w kierunku północnym. Najwyższym punktem w okolicy jest Góra Iwa 406 m n.p.m. Założycielem osady był Kostko Słonecznikowicz herbu Korczak, który przyjął nazwisko Pruchnicki. Około 1370 r. osada uzyskała prawa miejskie stając się ważnym dla okolicy ośrodkiem handlu i rzemiosła. Istotne znaczenie miało dogodne położenie miasta na trakcie handlowym zw. winnym. Parafia rzymskokatolicka erygowana została przed 1399 r. Kolejnymi właścicielami miasteczka były rodziny szlacheckich i rycerskich rodów: Odrowążów, Pieniążków, Gorayskich, Morskich i Dzieduszyckich. Ostatnią właścicielką Pruchnika była hr. Klementyna Szembek zm. w 1929 r. Miasto na przestrzeni wieków zamieszkiwali Polacy, Żydzi i Ukraińcy, stąd w panoramie galicyjskiego miasteczka funkcjonował kościół parafialny obrządku rzymskokatolickiego z XV w., dom modlitwy wyznawców judaizmu przy ul. Długiej (rozebrany po 1945 r.) i XIX w. cerkiew grekokatolicka pw. Uspienia Bohorodyci (po 1945 r. przebudowana na obiekt świecki, dziś Gminne Centrum Kultury, Sportu i Turystyki. W 1921 r. miasteczko zamieszkiwała ponad połowa Żydów z ogółu mieszkańców. Funkcjonowały dwie synagogi, bejtha-­midrasz i mykwa. Podczas II wojny światowej naziści utworzyli w Pruchniku getto, w którym zamknięto miejscowych Żydów oraz przesiedleńców z innych miast. Większość z nich wywieziono później do getta w Birczy, część zginęła w obozie w Wólce Pełkińskiej. Kilkadziesiąt osób rozstrzelano na polach w okolicach Pruchnika. Pruchnik zachował do dziś atmosferę XIX w. miasteczka galicyjskiego, zarówno w wyglądzie domów, nazewnictwie ulic, jak i mentalności mieszkańców. Osobliwością Pruchnika jest jego stara część tzw. zespół zabudowy małomiasteczkowej wpisana w Szlak Architektury Drewnianej. W Pruchniku urodzili się: ­- ks. Bronisław Markiewicz ­- budowniczy Zakładów Wychowawczych dla ubogiej opuszczonej młodzieży, założyciel Zgromadzenia św. Michała Archanioła, beatyfikowany w 2005 r. – ­Edward Kieferling ps. Kifer, artysta malarz, – prof. Kazimierz Maślankiewicz twórca polskiej gemmologii, – ­Marek Papała ­- generał Policji, zamordowany w 1998 r. w Warszawie. Pochowany w Pruchniku na miejscowym cmentarzu. Ku jego pamięci organizowany jest Rajd Rowerowy.

Do dziś w Pruchniku w czwartki odbywają się tradycyjne targi a kontynuacją przedwojennych jarmarków jest organizowana impreza Jarmark Sztuki Ludowej Pruchnickie Sochaczki. W nawiązaniu do tradycji z odległej przeszłości sochaczki są rodzajem handlu obnośnego. Jarmark popularyzuje dorobek twórców z dziedzin objętych programem Ginące zawody. Chlubą miasta jest Straż Honorowa Bożego Grobu założona w 1894 r. w 100 rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej. Wówczas z inicjatywy grupki światłych obywateli sędziwego Pruchnika zorganizowano drużynę, która miała honorowo asystować podczas różnych uroczystości kościelnych a szczególnie w okresie wielkanocnym trzymać wierną wartę przy Bożym Grobie. Nazwano ich kilińszczakami z uwagi na ubiór, który był i jest nadal wierną kopią stroju szewca nad szewce Jana Kilińskiego. Przynależność do kilińszczaków przechodzi z ojca na syna a ceniona jest niezwykle wysoko. Atrakcją Wielkiego Tygodnia jest sąd i bicie Judasza, widowisko, które zakorzeniło się w Pruchniku przypuszczalnie w XIX w. Zwyczaj o dość skomplikowanej symbolice sięgającej czasów przedchrześcijańskich, kiedy na wiosnę topiono różne symbole zimy czyli zła. Nie wiadomo, kiedy na pogański rytuał nałożyła się symbolika Nowego Testamentu, tego nikt w Pruchniku nie pamięta. W Wielkim Tygodniu z czwartku na piątek wypchana sieczką kukła Judasza zawisa na drzewie w niedalekiej odległości od kościoła parafialnego. Rano na schodach odbywa się tradycyjny sąd, którego mistrz ceremoniału wymierza karę …za to żeś, zdradził Pana Jezusa wymierzam ci 30 pał… uderzeń, symbolizujący zapłatę Judaszowi 30 srebrników. Egzekutorem jest mistrz ceremonii oraz niemała gromada dzieci, które z wielką precyzją pałami zadają razy często ponad miarę wyładowując swą złość. Następnie z dzikimi okrzykami …Judasz zdrajca… wleczona jest kukła ulicami nad rzekę Mleczkę, gdzie palona i topiona jest jak typowy zwyczaj np. Marzanny. Tradycja ta znajduje zwolenników i przeciwników .

Co warto zobaczyć:

­ – centrum d. miasteczka z zachowanym unikatowym układzie przestrzennym. Jest to największy miejski zespół drewnianej architektury w województwie podkarpackim. Z typowej drewnianej małomiasteczkowej zabudowy zachowało się około 40 budynków w większości z charakterystycznymi podcieniami. Najstarsze pochodzą z XVIII w. Budynki kupieckie posiadają konstrukcję zrębową lub słupową, szczyty szalowane deskami z wycięciami do ulicy, słupy rzeźbione, okrągłe lub czworoboczne z łukami. Całości dopełniają balustrady ażurowe i dwuspadowe dachy w większości kryte gontem, ­- zespół kościelny ­kościół rzymskokatolicki pw. św. Mikołaja Biskupa, parafialny, gotycki, kamienno ceglany, wybudowany w 1436 r. W latach 1570­ – 1607 r. przekazany przez właściciela miasta Jana Odrowąża Pieniążka dla miejscowych arian jako zbór kalwiński. Przebudowany w 1684 r. w stylu późnego renesansu przez katolików. Rokokowy ołtarz główny pochodzi z 1770 r. w centralnej jego części, obraz patrona świątyni. Po bokach rzeźby czterech Ewangelistów z należną im symboliką. Kaplice: południowa Matki Bożej Nieustającej Pomocy, północna św. Anny z obrazem św. Antoniego, – ­ogrodzenie kamienno ceglane z barokową bramą z 1704 r. – ­dzwonnica murowana – spichlerz plebański z XIX w.­ – pomniki przyrody lipy szerokolistne – ponad 400 cm obwodu oraz drewniany budynek d. organistówka obecnie Muzeum Parafialne. Poza zespołem: ­- pomnik ku czci bohaterów Grunwaldu, ustawiony w 550 letnią rocznicę zwycięstwa w 1960 r. ufundowało społeczeństwo ziemi pruchnickiej wg projektu Edwarda Kieferlinga (ul. Grunwaldzka) ­- kościół filialny pw. Matki Bożej Królowej (Pruchnik Górny) zbudowany w latach 1984­-1989) według projektu Danuty Chałupińskiej, – ­kopiec ziemny z krzyżem, …nie damy pogrześć mowy, nie damy miana Polski znieść… krzyż …zniszczony w 1941 barbarzyńską ręką dźwignęła młodzież harcerstwa w listopadzie 1946 r.… ­pomnik ­- upamiętniający mord na 67 Żydach z Pruchnika przez Niemców w 1942-­1943, (trasa nr 881, Pruchnik­ – Kańczuga) ­- miejsce po żydowskim kirkucie (zwany w Pruchniku okopiskiem) znajduje się poza miejscowością, po prawej stronie przy drodze do Rozborza. Naziści zniszczyli miejsce pochówku pruchnickich Żydów, zaorali je, a nagrobki wykorzystali do utwardzania okolicznych dróg. Obecnie na cmentarzu nie ma żadnych płyt nagrobnych ­znaki tatarskie – 1. kamienny słup graniasty w przysiółku Korzenie pochodzący z okresu najazdu Tatarów w latach 1619­-1629 wys. 4.5 m. 2. Wykonany z kamienia wys. 3.70 m (prywatna posesja ul. Ks. B. Markiewicza 56), – ­pomnik bł. ks. Bronisława Markiewicza (miejsce urodzenia) ul. Cicha 6. ­- ruiny zamkowe przy drodze nr 880 w kierunku północno wschodnim trasa Pruchnik­ – Jarosław. Z zamkowego kompleksu czterobasztowego, kamiennego, zachowała się północno zachodnia okrągła baszta i fragment zachodniego skrzydła, który jest wykorzystywany nadal na cele mieszkalne. Czterokondygnacyjna baszta ma średnicę ok. 13 m. i grube ściany z otworami strzelniczymi. Zauważalnym są wykonywane corocznie prace porządkowe wokół cylindrycznej baszty jak i wokół dokonane przez Urząd Gminy w Pruchniku, który decyzją administracyjną powiększył swe terytorium od 1 I 2007 r. W niedalekiej odległości ruin zamku znajduje się kapliczka z gipsową figurą Matki Bożej, ufundowaną przez hrabinę Mycielską, pozostałości parku krajobrazowego (gaje dębowe, pomnikowe topole, lipy i klony), dawna oficyna dworska (obecnie zamieszkana) oraz XVII w. murowany spichlerz (nie użytkowany).

Skopów­ – wieś położona w dolinie rzeki Skopowski Potok w gminie Krzywcza (powiat przemyski), oddalona od Helusza 2 km w kierunku południowym. Zamieszkiwana była w większości przez ludność obrządku greckokatolickiego, które wybudowały w 1900 r. murowaną cerkiew parafialną p.w. Przemienienia Pańskiego, (w miejscu starszej drewnianej). W 1945 r. wieś została krwawo spacyfikowana przez oddział Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Po II wojnie światowej, cerkiew przejęli łacinnicy, którzy zaadoptowali świątynię do swoich potrzeb liturgicznych.

Co warto zobaczyć:

­- kościół rzymskokatolicki filialny pw. Matki Bożej Częstochowskiej, parafia Babice. Świątynia zbudowana została na planie krzyża z centralną ośmioboczną kopułą i prezbiterium zamkniętym dwubocznie. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Czarnej Madonny. Bryłę świątyni od wschodu uzupełniają dwie zakrystie. Przy świątyni murowana dzwonnica, parawanowa, trójarkadowa, kryta dwuspadowym daszkiem, zwieńczonym niewielkim hełmem bez krzyża, wybudowana razem ze świątynią, – cmentarz (zaniedbany i zachwaszczony na wzgórzu), kilka mogił w tym jedna upamiętniająca ofiary zbrodni dokonanej podczas pacyfikacji wsi w marcu 1945 r. na ukraińskiej ludności przez oddział Ludowej Straży Bezpieczeństwa pod dowództwem Romana Kisiela ps. Sęp. Zamordowało wtedy co najmniej kilkudziesięciu mieszkańców wsi, w tym 80 –letniego księdza greckokatolickiego, Iwana Demiańczuka z rodziną. Na nagrobku widnieje liczba 150­180 ofiar, taka pojawia się również we wspomnieniach świadków. Nagrobek ufundowała Salomea Nowak z Anglii, ­krzyż przydrożny prywatna posesja Skopów nr 61, z drzewa dębowego
z kapliczką skrzynkową nieoszkloną. Fundatorem w 1979 r. był Jan Lach mieszkaniec Skopowa.

Świebodna: wieś oddalona jest 11 km od Helusza, położona nad potokiem Wólka, wcinająca się w kompleks leśny Mechowej Góry wys. 447 m n. p. m. Na szczycie góry znajduje się wielka wyrwa z ziemi z płaskim dnem o średnicy około 15 m i niewysoką na 2.5 m ścianą oporową wykonaną z żelbetu, którą czas pokrył grubą warstwą glebową i roślinnością. Do stanowiska wiedzie utwardzona bazaltem i granitem droga. Przypuszczalnie w okresie II wojny światowej Niemcy urządzili w tym miejscu wyrzutnię rakiet typu V­-2. Teren był otoczony posterunkami wartowniczymi, zaporami przeciwczołgowymi a prace budowlane i drogowe wykonywali jeńcy. Czy była to wyrzutnia groźnej broni rakietowej czy nie? na odpowiedź trzeba jeszcze poczekać gdyż prowadzone są badania. Osada powstała w pierwszej połowie XIV w. o nazwie ruskiej Słoboda lub polskiej Swoboda będącej zawołaniem rodowym Gryfitów, rodu rycerskiego herbu Gryf, którego przedstawicielem był pierwszy sołtys wsi ­Paweł. Z czasem wieś przeszła w posiadanie Rafała Pruchnickiego herbu Korczak. Mieszkańcy obrządku rzymskokatolickiego należeli do parafii w Jodłówce. W okresie II wojny światowej na terenie wsi znajdował się obóz pracy dla jeńców wojennych. W 20 rocznicę pontyfikatu Jana Pawła II oraz na pamiątkę pobytu kardynała Karola Wojtyły w Sanktuarium w Jodłówce nadano szkole imię Jana Pawła II. Szkoła należy do Stowarzyszenia Podkarpackiej Rodziny Szkół im. Jana Pawła II, min. organizując corocznie Rajd Pieszy Szkół noszących imię największego Polaka.

Co warto zobaczyć:

­- pomnik ufundowany przez mieszkańców Świebodnej w dowód wdzięczności Matce Bożej za 600 lecie istnienia wioski.

Tuligłowy: wieś oddalona od Helusza o 15 km w kierunku północno wschodnim. Centrum wsi oddalone jest 2 km od trasy nr 881. Teren wsi zamieszkały był już w okresie średniowiecza. W źródłach pisanych nazwa wsi pojawiła się w początkach XIV w. Według tradycji, gdy w XIV w. na ziemie wschodnie Rzeczypospolitej napadli Tatarzy, z podolskiej wsi Kudrenice uciekli jej mieszkańcy i ukryli się w tuligłowskich lasach. Uciekinierzy przynieśli ze sobą obraz Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia, pochodzący z kudrenickiego zamku. Przytulali swoje głowy do obrazu, stąd powstała nazwa wioski od zwrotu „tulić głowy”. Pierwszy drewniany kościół zbudował właściciel wsi Mikołaj Mzurowski w 1393 r. a w 1396 r. erygowana została parafia rzymskokatolicka. W 1446 r. parafię objął Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Jezusowego tzw. Bożogrobców zwanych popularnie Miechowitami. Kanonicy kustoszami tego szczególnego miejsca byli do 1782 r. tj. do czasu, kiedy zakon został skasowany. Od 1972 r. opiekę nad Sanktuarium Matki Bożej Niepokalanej sprawują OO. Michalici. W bliskości Sanktuarium – Publiczne Gimnazjum im. bł. ks. Bronisława Markiewicza. Przez Tuligłowy przemierza Szlak Markiewiczowski, związany z osobą bł. ks. Bronisława Markiewicza jak i z placówkami prowadzonymi przez Zakon Michalitów).

Co warto zobaczyć:

­- kościół rzymskokatolicki pw. św. Mikołaja Biskupa, parafialny, d. zespół klasztorny Bożogrobców, zbudowany w latach 1768-­1770. W ołtarzu głównym umieszczony jest słynący łaskami obraz Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. Obraz o cechach bizantyńskich namalowany jest na desce lipowej techniką temperową i pochodzi ­- jak głosi tradycja – z zamku kudrenickiego. Obraz koronowany został w 8 IX 1909 r. przez biskupa Józefa Sebastiana Pelczara. Poza sanktuarium: ­- obwarowania fortalicjum zwane Okopem (w dolnej części wsi). Warownia o rzucie kwadratu 70 x70 m. posiada wyraźne ziemne bastiony oraz 6 metrową bramę wjezdną. Ze względu na to że teren dawnego majdanu zajmuje obecnie gospodarstwo rolne i sad owocowy, trudno dociec jak funkcjonowała warownia i czy spełniała swoje militarne zadanie, -­ kapliczka św. Huberta, XIX w. murowana (w południowej części wsi w kompleksie leśnym wzgórze 313 m). W czasie II wojny światowej kapliczka została mocno zniszczona i była celem dla radzieckich żołnierzy.
W 1980 r. została odbudowana przez Andrzeja Blajera członka Koła Łowieckiego Ryś w Pruchniku. W kapliczce obraz św. Huberta patrona myśliwych autorstwa Antoniego Porczaka. Corocznie myśliwi z tego koła gromadzą się w dniu patrona (3 XI) pod tą kapliczką.

Węgierka: Wieś położona nad rzeką Mleczką. Oddalona od Helusza 7 km,
w kierunku północno-­zachodnim. Pierwsze pisane wzmianki o Węgierce pochodzą z 1 połowy XIV w. Dawniej wieś nazywała się Uherce. Okoliczne wzniesienia, sięgające 300-­400 m. n.p.m., są porośnięte pięknymi bukowo­jodłowymi lasami. Tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie podaje, iż …słynny z samowoli i rozbojów starosta łańcucki Stanisław Łańcucki zw. Diabłem osadził na ziemiach zajmowanych przez dzisiejszą wieś żołnierzy węgierskich, którzy za żony wzięli kobiety z sąsiednich wiosek. W ten sposób założyli nową osadę i nadali jej nazwę Węgierka. W bliskości skrzyżowania dróg z Jarosławia do Pruchnika i Przemyśla właściciele wsi zbudowali w końcem XV w. nowoczesną fortecę bastejową, na starym trakcie handlowym zwanym węgierskim. W 2 połowie XVI w., Węgierka stała się własnością możnego rodu Pieniążków herbu Odrowąż. Pod koniec XVIII w. zamek spłonął i nie został już odbudowany. W 1713 r. wieś przeszła w posiadanie rodziny Siemianowskich, potem Rosnowskich herbu Ogończyk, Morskich, (hrabia Ignacy Morski, a po jego śmierci wdowa Magdalena Dzieduszycka właścicielka Zarzecza), hrabiów Dzieduszyckich i Szembeków a w 1929 r. rodziny Mycielskich. Oprócz zespołu zamkowego we wsi funkcjonowały: dwór, dwa folwarki, browar, tartak, gorzelnia, dwa młyny i cegielnia. Po zakończeniu II wojny światowej założenia dworskie i folwarczne oraz ruiny zamku zostały upaństwowione i oddane do zamieszkania dla okolicznej ludności. Decyzją administracyjną cześć wsi Węgierka leżąca w gminie Rokietnica, 1 I 2007 r. weszła w skład gminy Pruchnik. We wsi znajduje się odkrywka skalna dla pozyskiwania skał wapiennych oraz dwie winnice leżące na Podkarpackim Szlaku Winnic.

Co warto zobaczyć:

­- kościół rzymskokatolicki pw. św. Jana Chrzciciela, parafialny, zbudowany w latach 1984­1986 wg projektu arch. Jana Chałupskiego, ­- kapliczki z pocz. XIX w. i krzyże przydrożne, ­- cmentarz z kaplicą cmentarną (d. cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy) wybudowana w latach 1885-­1890, ­- winnice: Winnica Węgierka Jerzy Stecki, 1.10 ha, Winnica Węgrzyn, Małgorzata Herman-­Mruk, 1.13 ha – ­gospodarstwa pasieczne: ­- E. G. Tetich, oraz Agnieszka i Piotr Sęk – odkrywka skalna­ – zakład wydobycia kamienia ­pomnik przyrody – dąb szypułkowy, szerokość pnia 580 cm, wysokość ­- 25 m.

Wola Węgierska: wieś leżąca nad rzeczką Węgierka w odległości 3 km od Helusza w kierunku wschodnim, założona została w 1404 r. przez sędziego przemyskiego Jana Mzurowskiego a zapisana w aktach sądowych pod nazwą ”Hucherskavolya” ­- Ucherska Wola. Osada powstała z nasiedlenia mieszkańców Węgierki. W przeszłości tworzyła jedną wieś lecz z czasem została podzielona. Węgierka występowała pod nazwą Tuliczów (Thuliczów). Nazwa ta odnosiła się do północnej jej części, gdzie w początkach XVIII w. Józef Rozborski próbował założyć miasteczko Tuliczów. Przysiółek południowy wsi nosił nazwę Wola Tuliczowska, która z czasem pozostała Wola Węgierską.

Co warto zobaczyć:

­- kościół rzymskokatolicki filialny pw. Miłosierdzia Bożego, parafia Węgierka, zbudowany w 1982 r. wg projektu arch. Zbigniewa Baraniuka, – ­pasieka ekologiczna Stara Barć, Wacław i Jan Sęk, ­- kapliczka Matki Bożej z XIX w. (przy drodze nad potokiem) – ­grodzisko Borusz – na wzgórzu 383 m. n.p.m. można odnaleźć ślady grodziska obronnego z okresu wędrówki ludów mające miejsce w IV i V w. n.e. Najlepiej dojechać przez przysiółek Łazy do przydrożnej polany z tablicą informacyjną. Grodzisko o nazwie Borusz, przez mieszkańców zwane jest Górą Czarownic. Jak głosi legenda, na szczycie tej góry znajdował się niewielki gród, należący do szlachcica Boruszy. Na osadę napadli Tatarzy. Jej mieszkańców wycięli w pień a gród ograbiwszy spalili. Gródek Borusz jednej nocy zapadł się pod ziemię. Od tego czasu w dzień Wielkiej Nocy, kiedy przyłoży się ucho do ziemi, usłyszy się bicie dzwonów. Miejsce na obronny gród wybrano starannie w dolinie potoku. Po wschodniej stronie d. grodu przy trawiastych łąkach znajduje się czarne jeziorko, do którego nie wchodzą nawet zwierzęta. Miejscowi opowiadają, że we wnętrzu góry śpią uwięzione czarownice, które czekają na swój czas. Grodzisko, jak wskazują badania archeologiczne należało do Grodów Czerwieńskich i było pierwotnie zamieszkałe przez plemię Lędzian (Lechitów). W 1975 r. grupa archeologów po wskazaniach dr Kazimierza Gottfieda z 1948 r. odkryła na tym terenie ślady grodziska z grodem właściwym o kształcie pięcioboku, otoczonego wałem obwodowym i majdanem w centrum. Potrójne wały są widocznie w terenie leśnym. Podczas prowadzonych prac archeologicznych odnaleziono resztki chat oraz liczne elementy ich wyposażenia. Według legendy przypuszczalną przyczyną upadku warowni była wzajemna walka między braćmi o spadek. Prostując legendę mieszkańcy grodziska utrzymywali przyjazne kontakty z Pieczyngami a gród spalili Tatarzy.